Η κυρίαρχη υπόθεση ότι οι άνθρωποι προσφεύγουν στις εξαρτησιογόνες ουσίες, γιατί δε γνωρίζουν τους κινδύνους από τη χρήση τους, οδήγησε τα πρώτα προγράμματα πρόληψης των δυτικών χωρών των δεκαετιών του ΄60 και ΄70 να εστιάζουν κυρίως στην ενημέρωση α) των επιπτώσεων των ουσιών στην υγεία του ατόμου και β) στην κοινωνική τους απαξίωση και αποκλεισμό. Στην Ελλάδα οι πρώτες προσπάθειες  πρόληψης των εξαρτήσεων  υλοποιήθηκαν από  εξειδικευμένα στελέχη υγείας και πρώην χρήστες ουσιών.  Λόγω της προσωπικής τους ιστορίας με την εξάρτηση, οι πρώην χρήστες θεωρήθηκαν ενδεδειγμένοι να μεταφέρουν πειστικά τέτοιες πληροφορίες. Η πραγματικότητα, ωστόσο, διέψευσε τις αρχικές προσδοκίες, καθώς τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά, αφού η ζήτηση όχι μόνο δεν μειώθηκε αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, παρατηρήθηκε και αύξηση των επιπέδων της χρήσης και της Εξάρτησης (Ζαφειρίδης, 2006;).

Η γνώση και οι έρευνες για τις αιτίες της ουσιοεξάρτησης οδηγούν στην πορεία την πρόληψη  των εξαρτήσεων σε καινούργιο δρόμο, ο οποίος κατευθύνει σε στρατηγικές που σχετίζονται με το ψυχοκοινωνικό μοντέλο. Σύμφωνα με αυτό, η πληροφόρηση συνδέεται άρρηκτα με την διαπαιδαγώγηση του ατόμου και εστιάζει στην ανάπτυξη απαραίτητων γνώσεων, στάσεων και προσωπικών δεξιοτήτων ζωής. Ταυτόχρονα, δινεται έμφαση στο  περιβάλλον του ατόμου  (οικογένεια, σχολείο, κοινότητα)  με στόχο τη δημιουργία  του κατάλληλου εκείνου κλίματος που θα  δώσει στο άτομο θετική υποστήριξη. Τα νέα προγράμμα έχουν στο επίκεντρο τόσο το άτομο όσο και στην κοινότητα.  Κυρίαρχο μοντέλο είναι αυτό της Κοινωνικής Οικολογίας που περιλαμβάνει ατομικά χαρακτηριστικά και εστιάζει  στο κοινωνικό περιβάλλον, στα δίκτυα στην κοινότητα, στους θεσμούς, στους δεσμούς, καθώς επίσης και στο δέσιμο με την οικογένεια, το σχολείο και τους συνομηλίκους, το σύνολο των οποίων θα επηρεάσει τα άτομα και τη συμπεριφορά τους. Βασικό πεδίο της εφαρμογής αποτελεί η σχολική κοινότητα με παρεμβάσεις που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς, μαθητές και γονείς τόσο στον χώρο του σχολείου, όσο και στην περιβάλλουσα του σχολείου κοινότητα (Κοκκέβη, 1988).

Στην προσέγγιση αυτή στηρίχθηκε και η πρώτη συστηματική προσπάθεια εφαρμογής προγραμμάτων πρόληψης στην Ελλάδα, από τον Οργανισμό Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.) το 1995, με το σχεδιασμό ενός προγράμματος ανάπτυξης Κέντρων Πρόληψης (Κ.Π.) ανά την Ελλάδα. Η λειτουργία των  Κ.Π. είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας του Ο.ΚΑ.ΝΑ. με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, αναγνωρίζοντας έτσι τη συμβολή των τοπικών κοινωνιών στο έργο της πρόληψης.

Σύμφωνα με την Ετήσια Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA) του 2005: “Η Ελλάδα αποτελεί ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό παράδειγμα της μετατόπισης των πολιτικών πρόληψης από τις παραδοσιακές βασισμένες στην πληροφόρηση και ατομικές (συμβουλευτικές) προσεγγίσεις στην υλοποίηση μιας πραγματικής στρατηγικής για τη δημόσια υγεία, η κάλυψη της οποίας μπορεί να μεγιστοποιηθεί μέσω προσεγγίσεων πρόληψης στο πλαίσιο προγραμμάτων” (EMCDDA, 2005).

Το 2011 (ν.3966/2011)  επεκτείνεται η δραστηριότητα των ΚΠ στην πρόληψη των εν γενει εξαρτήσεων (διαδίκτυο, τζόγος κτλ) με στόχο την ισχυροποίηση και προαγωγή της ψυχοκοινωνικής υγείας και φέρουν μαζί με τον διακριτό τους τίτλο την επωνυμία «Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας» (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας, 2011).

Σήμερα υπάρχουν 75 Κ.Π., τουλάχιστον ένα σε κάθε νομό της χώρας, που σύμφωνα με το νόμο 4139 / 2013, θεωρούνται εγκεκριμένοι φορείς υλοποίησης προγραμμάτων πρόληψης στην Ελλάδα. Τα Κ.Π. στελεχώνονται από κοινωνικούς επιστήμονες (κοινωνικούς ανθρωπολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, παιδαγωγούς).

Οι δράσεις των Κ.Π. πραγματοποιούνται στην κοινότητα, στο γενικό «υγιή» πληθυσμό και σε συνεργασία με αυτόν, ενισχύοντας τη συμμετοχή και την ανάληψη ευθύνης, αποφεύγοντας το στιγματισμό και την κατηγοροποίηση των ανθρώπων. Η πολυετής παρουσία και η αναγνώριση του έργου τους στις τοπικές κοινωνίες έχει καταστήσει τα Κ.Π. σημεία αναφοράς της τοπικής κοινότητας και των βασικών κοινωνικοποιητικών θεσμών της (οικογένεια, σχολείο, κοινότητα).

Η πρόληψη ξεκινάει πρώτα από τους ίδιους τους γονείς και αφορά το κατά πόσο ο κάθε γονιός είναι ευχαριστημένος με τον τρόπο που ζει τη ζωή του, κατά πόσο φροντίζει τον ίδιο του τον εαυτό, τις ανάγκες του, τις σχέσεις του και την προσωπική του εξέλιξη. Ο όρος γονεϊκή λειτουργία, γονεϊκός ρόλος, σύμφωνα με τις Kendziora και O’ Leary, ορίζεται ως οτιδήποτε κάνουν ή δεν κάνουν  οι γονείς καθημερινά. Η καθημερινή αυτή συμπεριφορά των γονέων περιλαμβάνει τις αντιλήψεις, τα συναισθήματα, τις αξίες και τη στάση τους προς το παιδί. Πολλοί μελετητές της οικογένειας έχουν υποστηρίξει την άποψη ότι υπάρχει άρρηκτος δεσμός ανάμεσα στη ζωή μέσα στην οικογένεια και στο είδος ανθρώπου που γίνεται κάθε παιδί μεγαλώνοντας (Satir, 1989).

Η ευαισθησία, η φροντίδα, η υπευθυνότητα, η εγγύτητα από πλευράς των γονέων βοηθούν στη θετική κοινωνική και συναισθηματική προσαρμογή του παιδιού. Τα χαρακτηριστικά αυτά λειτουργούν προστατευτικά για την πρόληψη μιας μελλοντικά δύσκολης ή προβληματικής  συμπεριφοράς. Αντίθετα, όταν ο ρόλος του γονέα χαρακτηρίζεται από αδιαφορία, αυταρχικότητα, εκδικητικότητα, τιμωρία, απουσία, έλλειψη ορίων, έλλειψη ουσιαστικής επικοινωνίας είναι δυνατόν να οδηγήσει σε δυσκολίες προσαρμογής του παιδιού  τόσο κοινωνικά όσο και συναισθηματικά και συμπεριφορικά.

Η οικογένεια που καταφέρνει να ικανοποιεί τις ανάγκες των μελών της και να διαχειρίζεται την έννοια των ορίων χωρίς να συνθλίβει  την ατομική ελευθερία, μπορεί να αποτελέσει ένα μεγάλο ανάχωμα  στις προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει ένας νέος άνθρωπος. Όταν οι έννοιες της αυτοφροντίδας, της αυτοσυντήρησης, του αυτοσεβασμού και της κοινωνικότητας ενυπάρχουν στον ψυχισμό του ανθρώπου τότε είναι πολύ πιθανό οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές να μην αναπτυχθούν ποτέ. Υπό αυτό το πρίσμα η πρόληψη παρόλο που δεν αποτελεί «θεραπεία» είναι θεραπευτική από την άποψη ότι θέτει στο επίκεντρο τον άνθρωπο και του παρέχει ολιστική φροντίδα.

Το σχολείο παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη ζωή των παιδιών καθώς τους προσφέρει τα εργαλεία και τις δεξιότητες που απαιτούνται για την ενσωμάτωση στην ενήλικη ζωή. Η προσφορά του σχολείου, ωστόσο, δεν περιορίζεται στη γνωστική εξέλιξη των παιδιών. Οι εκπαιδευτικοί αποτελούν τους δεύτερους σημαντικότερους ενήλικες στη ζωή τους (μετά τους γονείς) και μπορούν να  συμβάλλουν ουσιαστικά στην ομαλή ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη. Οι εκπαιδευτικοί, καθώς ζουν πολλές ώρες με τους εφήβους, είναι μάρτυρες των αλλαγών που συντελούνται στην εφηβεία και συχνά λειτουργούν ως πρότυπα και διαμορφωτές στάσεων στην ανάγκη του εφήβου να ταυτιστεί ώστε να διευκολυνθεί στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του. Η ενίσχυση και η ενθάρρυνση που μπορούν να προσφέρουν στους μαθητές συμβάλει στην αντίληψη και στη στάση τους απέναντι στο σχολείο καθώς και στην ακαδημαϊκή τους εξέλιξη.

Η σχέση του παιδιού με τη μάθηση είναι σημαντικό να βιώνεται όμορφα. Ένα ελκυστικό σχολείο για τα παιδιά, είναι αυτό που:  βοηθά στην ανάπτυξη κοινωνικών και ατομικών δεξιοτήτων, προάγει την αυτοεκτίμηση, δίνει έμφαση στην ουσιαστική επικοινωνία, στην έκφραση και διαχείριση συναισθημάτων, καλλιεργεί την αλληλεγγύη και τις συλλογικότητες, εκτονώνει δημιουργικά τις συγκρούσεις, αξιοποιώντας ταυτόχρονα τη διδακτική ύλη. Το ειλικρινές ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών απέναντι στις ανάγκες των μαθητών αλλά και η ανταπόκριση των εκπαιδευτικών στον παιδαγωγικό τους ρόλο βοηθά τους μαθητές να γίνουν πιο επιτυχημένοι να μειώσουν τα ποσοστά σχολικής διαρροής (Erkman, 2010).

Η διασφάλιση της λειτουργίας ενός υποστηρικτικού σχολικού πλαισίου για τους μαθητές προϋποθέτει τη συνεχή στήριξη και ενίσχυση των εκπαιδευτικών τόσο στο γνωστικό αντικείμενο όσο και στον παιδαγωγικό τους ρόλο. Ταυτόχρονα είναι σημαντική η καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης και συνεργασίας ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς του σχολείου.  Οι ομαλές σχέσεις στο σύλλογο εκπαιδευτικών μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στην επίλυση των προβλημάτων με ένα θετικό και όχι κατασταλτικό τρόπο και να βελτιώσουν την καθημερινότητα όλης της σχολικής κοινότητας.

Ιστορικά η έννοια της κοινότητας με την μορφή της γειτονιάς είχε σαφή όρια  και σχέσεις σταθερές . Όχι μόνο υπήρχαν δίκτυα  στο εσωτερικό της γειτονιάς αλλά δημιουργούνταν καινούργια γιατί οι εσωτερικές σχέσεις αποτελούσαν την μοναδική ελπίδα, την μοναδική πηγή για ένα άτομο μέσα στην κοινότητα.

Οι σχέσεις αυτές στο εσωτερικό μιας γειτονιάς ήταν στερεές καλά περιγεγραμμένες , βασισμένες πάνω στην οικογέvεια και στους γείτονες. Αποτελούσαν πηγές ενεργοποίησης και αισθημάτων βοήθειας και αλληλεγγύης όταν το σύνολο της γειτονιάς ή μια μερίδα κατοίκων αντιμετώπιζε ένα πρόβλημα.

Η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, μεταβλητότητα, ποικιλομορφία, κατακερματισμό, αυξανόμενη πολυπλοκότητα, ταχύτατη εξάπλωση των νέων τεχνολογιών και εντονότατη κοινωνική και γεωγραφική κινητικότητα (Ζαφειρίδης,2009). Δεν ευνοεί  την ανάπτυξη της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων και τη δημιουργία στενών και ουσιαστικών σχέσεων.  Στη βάση αυτή παραδοσιακά υποστηρικτικά συστήματα (οικογένεια, γειτονιά) έχουν ατονήσει σημαντικά προάγοντας τη μοναξιά, τον εγωκεντρισμό, την παθητικότητα και την αποπροσωποποίηση του ανθρώπου με συνέπεια την κατακόρυφη αύξηση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και της ατομικής ψυχοπαθολογίας.

Η γειτονιά είναι μία Αστική Πραγματικότητα. Η έρευνα για την ύπαρξη ή όχι αυτής της μικρής πολεοδομικής ενότητας εντάσσεται επιπλέον στη διαδικασία επανακατάκτησης του αστικού χώρου, που η σύγχροvη, πόλη έχει αρνηθεί στους κατοίκους της.

Όταν λέμε επανακατάκτηση του χώρου της σύγχρονης πόλης εννοούμε να ξαναποκτήσει  ο κάθε κάτοικος την δυνατότητα  να κινείται να αναπαύεται να κατέχει, να δρα, να θαυμάζει, να ονειρεύεται να μαθαίνει, να δημιουργεί σύμφωνα με τους προσανατολισμούς του, τις επιθυμίες του και τα σχέδιά του .

Η πρόληψη αφορά όλη την κοινότητα άμεση και ευρύτερη και δίνει την ευκαιρία στους  ανθρώπους να συναντηθούν και να επικοινωνήσουν ουσιαστικά, να χτίσουν στενές σχέσεις, να μοιραστούν τους προβληματισμούς τους  και να επεξεργαστούν δημιουργικά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, να αυτενεργήσουν, να αναλάβουν πρωτοβουλίες και, εν τέλει, να βγουν από το αδιέξοδο της μοναξιάς, του ατομοκεντρισμού, της παραίτησης και της παθητικότητας αναζητώντας συλλογικές λύσεις σε ζητήματα που μας απασχολούν και μας αφορούν όλους.

Πραγματώνεται μέσα από την κινητοποίηση, την ευαισθητοποίηση και την ενεργητική συμμετοχή των μελών της σε δραστηριότητες που την προάγουν.